Piet Kempenaar is een man met passie. “Molenaar ben je niet zomaar. Je werkt immers met een uiterst kostbaar monument. Het vak van molenaar is daarom een speciaal beroep waar veel bij komt kijken. Je moet niet alleen alles weten over de molen en hem kunnen onderhouden, maar ook anticiperen op iedere weersvoorspelling. Molenaars zijn echte meteorologen. Een goede molenaar laat zich niet verrassen door het weer. En ‘last but not least’ moet de molenaar verstand hebben van het product wat hij vermaalt.”
Markante persoonlijkheid
Iedereen in de Zaanstreek kent Piet Kempenaar. Je kunt hem zo uittekenen met zijn pijp, leren pet, overhemd zonder kraag, manchester broek, blauwe kiel en klompen. De 71-jarige molenaar werkte aanvankelijk als hovenier tot hij gefascineerd door molens en lid werd van de vereniging ‘De Zaansche Molen’. Gelijktijdig volgde Piet een gedegen molenaarsopleiding van twee jaar en werd vrijwilliger op pelmolen ‘De Prinsenhof’ te Westzaan.
Kempenaar: “Via een vacature kwam ik in 1978 in het bestuur van ‘de Zaansche Molen’. Tijdens één van de vergaderingen in 1981 kwam ter sprake dat de vereniging huurders zocht voor molen ‘De Kat’. Samen met mijn toenmalige compagnon Sjors van Leeuwen hebben wij de molen gepacht. De eerste jaren waren erg zwaar. Er was hier niets. Alles was verwaarloosd, er was geen werkruimte, geen meubilair, geen verlichting.”
“Samen hebben wij de molen opgebouwd. De vereniging had wel één wens, namelijk de molen zijn oorspronkelijke functie teruggeven. Dat was het malen van verfstoffen, maar daar had ik totaal geen verstand van. Door studie heb ik de kunst van verf en verfbereiding geleerd. Literatuur lezen, cursussen volgen en lezingen bijwonen. Veel kennis heb ik opgedaan door samenwerking met Pieter Keune, docent scheikunde en materialenkennis aan de Rietveld Academie in Amsterdam.”
Bakermat verfindustrie
‘De Kat’ is de enige nog werkende verfmolen ter wereld. “Ooit hebben hier zestig verfmolens gestaan. Daar werd verf gemaakt door vroeger zeer bekende verffabrikanten zoals Pieter Schoen (het latere Sigma), Jacob Visch, Jan Visser, Sabel, Avis, Oosterveld & Romeyn en Evert Koning. Je kunt wel zeggen dat de Zaanstreek dé bakermat is van de Nederlandse verfindustrie.
Terug naar onze molen. Rond 1646 werd aan het water van de Zaan verfmolen ‘De Kat’ gebouwd, die later werd omgebouwd tot oliemolen. In 1782 verwoestte een brand de molen die daarna weer werd herbouwd. ‘De Kat’ was in gebruik tot 1904 en werd daarna gedeeltelijk afgebroken. In 1960 is de molen herbouwd uit het bovenstuk en binnenwerk van verfmolen ‘De Duinjager’.
Deze onderdelen zijn geplaatst op het nog aanwezige onderstuk van molen ‘De Kat’. Kempenaar: “Met deze gerestaureerde molen produceren wij nu pigmenten en vulstoffen. Onze molen maakt op dit moment deel uit van in totaal twaalf molens aan de Zaanse Schans.”
Hoofdmolenaar
Inmiddels heeft Piet Kempenaar het stokje overgedragen aan zijn zoon Robbert. Hij is nu de hoofdmolenaar en het bedrijf is uitgegroeid tot tien medewerkers (vast en vrijwillig). Het vak van molenaar is Robbert met de paplepel ingegeven. “In de weekenden en vakanties mocht ik mijn vader helpen. Stapsgewijs leerde ik onder andere de vang ophalen, windborden in de wieken zetten en zeilen voorleggen. Ook heb ik, net als mijn vader, de molenaarsopleiding gevolgd.”
“Het was best wel een pittige opleiding want je moet weten hoe verschillende typen molens werken. Daarnaast is kennis vereist van alle onderdelen, hun specialistische naam, de functie en het onderhoud. En, zoals mijn vader al aangaf, is kennis van het weer zeer belangrijk. In 2007 heb ik mijn werk bij de Centrale Slagerij van Albert Heijn opgezegd en ben ik bij mijn vader in dienst gekomen. Het molenaar zijn is een prachtig ambacht. Zeker op zo’n mooie plek aan de Zaan. Maar er komt meer bij kijken.”
Molenaar en ondernemer
“Mijn tijd gaat grotendeels op aan het ondernemer zijn”, vertelt Robbert. “Wij produceren pigmenten en vulstoffen, maar zijn daarnaast ook groothandel in verfgrondstoffen. Van de eigenschappen en eisen die aan deze producten worden gesteld, moet je wel verstand hebben. Ook ik ben in de leer gegaan bij Pieter Keune en niet te vergeten bij mijn vader.”
“Het is belangrijk dat je weet wat er speelt in de verfbranche. Verffabrikanten zijn verplicht om veiligheidsinformatiebladen (VIB’s, red.) met informatie over hun producten aan hun afnemers te verstrekken. Daar moeten wij als verfmolen ‘De Kat’ ook aan voldoen. En denk eens aan de etikettering op de verpakking van al die grondstoffen. Het kost ons molenaars veel tijd om aan alle gestelde eisen te voldoen. Eveneens stelt de gemeente Zaanstad eisen aan de afvoer en opslag van (gevaarlijke) stoffen. Dat zijn allemaal arbeidsintensieve, technische zaken.”
Corona-invloeden
Robbert roert nog een belangrijk aspect aan: ‘Hoe houd ik mijn onderneming financieel gezond’? “Dat is prioriteit nummer één. Daarvoor is een goede boekhouding onmisbaar, maar ook zaken als zelfstandigheid en een financieel draagvlak zijn van belang. Zeker in coronatijd, waardoor het aantal bezoekers aan de Zaanse Schans uit binnen- en vooral buitenland nagenoeg tot stilstand kwam.”
“Zo vervielen de dagelijkse rondleidingen in de molen, dus een deel van onze inkomsten. Ook mochten wij door covid-19 geen cursussen en workshops meer geven. Kortom, dit zijn zware tijden voor ons als ondernemer. Ondanks corona draaien we nog steeds goed. Natuurlijk missen we de toeristen en de inkomsten daarvan, maar de grondstoffenhandel gaat gewoon door. Alles bij elkaar kost onze onderneming veel tijd en energie. Toch heeft het ondernemerschap ook zijn mooie kanten. Als bezoekers zeggen: ‘Wat een prachtige molen en wat een mooi bedrijf’. Dat zijn dan van die momenten dat ik besef een bevoorrecht mens te zijn en die mij gelukkig maken.”
Maalproces
Piet en Robbert laten vol trots de molen zien. Piet legt uit: “Het malen van ruwe grondstoffen tot pigmenten wordt met behulp van molenstenen uitgevoerd. In 2018 zijn de maalstenen vervangen door nieuwe exemplaren. Dat was een heel karwei want zulke stenen wegen tonnen. Wij malen in deze molen met twee ‘koppels’ maalstenen. De maalstenen – twee per koppel – staan in de molen opgesteld op de begane grond. Hier malen wij uitsluitend natuurlijk krijtsteen tot vulstof.”
Daarnaast hebben wij een afgesloten ‘roodkamer’, waar verschillende aardverfstoffen zoals omber, Terra di Siena en oker worden vermalen. Elke keer als wij van ‘kleur veranderen’, moet deze kamer helemaal worden schoongemaakt.” Robbert: “Er wordt ongeveer 80 kilo per uur fijngemalen. Vervolgens zeven wij het maalgoed. Daarna wordt het verpakt en gaan de verkregen pigmenten en vulstoffen naar verschillende afnemers waaronder (kunst)schilderspeciaalzaken.”
Molenbezichtiging
Verfmolen ‘De Kat’ maakt deel uit van de toeristische trekpleister de ‘Zaanse Schans’ dat jaarlijks in een (coronavrij) jaar door wel 160.000 bezoekers uit de hele wereld wordt bezocht. Piet en Robbert Kempenaar verzorgen in de molen dagelijks rondleidingen. “Eigenlijk moet iedereen die met verf heeft te maken zo’n bijzonder nostalgische manier van verf produceren eens hebben gezien. Wij geven ook voorlichting en demonstraties over traditionele verfbereiding”, benadrukt Piet.
In de molen bevindt zich een goed geoutilleerde instructieruimte waar aan groepen de geschiedenis en het maken van verf kan wordt uitgelegd. In een andere ruimte, ‘De Zaankamer’ met stellingen vol zakjes, bussen en flessen met daarin de meest voorkomende grondstoffen, wordt het practicum gegeven. Je proeft in beide vertrekken als het ware een uniek stukje Hollandse historie over producten die al eeuwenlang gebruikt worden om verf te maken.
De twee generaties molenaars van de verfmolen ‘De Kat’ – zo verschillend maar met een perfecte drive – kunnen dat beamen en hebben maar één wens: dat deze plek met zijn historie en informatie voor verfbereidend en -verwerkend Nederland mag blijven bestaan.
Wie een bezoek aan de verfmolen wil brengen of een voorlichting met demonstratie over traditionele verfbereiding wil volgen, kan informatie vinden op de website: www.verfmolendekat.com
Auteur: Gerard Scholten