De kapel is onderdeel van het Birgittinessenklooster ‘Maria Refugie’, een gebouwencomplex dat in 1713 werd gebouwd. Het klooster is opgetrokken in een traditioneel ambachtelijke stijl met eenvoudige neogotische ornamenten die kenmerkend zijn voor de Brabantse kloosters uit die tijd.
De gebouwen en de omliggende kloostertuinen zijn geheel ommuurd. In de 18e eeuw heeft men bij het klooster een kapel gebouwd die in 1749 werd ingewijd.
De driezijdig gesloten kapel is in de 19e eeuw door architect Pierre Cuypers (1827-1921) vergroot en het interieur werd rijkelijk in een barok stijl gedecoreerd. Het rijksmonument heeft een stucgewelf op een kooflijst, composiet pilasters, een verhoogde houten galerij en eiken koorbanken met prachtig houtsnijwerk.
Jammer dat de schilderingen op de muren in 1980 allemaal met een grijze muurverf zijn overgeschilderd. Na het Tweede Vaticaans Concilie, begin jaren zestig van de vorige eeuw, stond in de Rooms-Katholieke kerk liefde voor soberheid, maatvoering en schaarse ornamentiek centraal, mede door de theorieën van architect-pater Dom Hans van der Laan van de Bossche School. Door deze ideeën zijn talloze schilderingen in kerken onder een laag verf verdwenen. Zo ook hier.
Kleurhistorisch onderzoek
Voorafgaand aan de herstel- en onderhoudswerkzaamheden van de kapel van de zusters Birgittinessen werd eerst kleurhistorisch onderzoek uitgevoerd door Katherine Kolff, conservator en restaurator van historische interieurs. Zij heeft de bijzonder figuratieve muurschilderingen, het sjabloneerwerk en de motieven onder de grijze muurverflaag grotendeels vrij gelegd.
Een onderdeel van de huidige interne restauratie is het zoveel mogelijk in ere herstellen van authentieke elementen en kleurstellingen van het gebouw. Toch willen de opdrachtgever en de bewoners niet geheel terug naar de historische kleuren. In overleg met de subsidieverstrekker (de provincie Noord Brabant), de Rijksdienst Cultureel Erfgoed en de zusters zelf is bepaald hoe de wanden er na de restauratie uit komen te zien.
De zusters hebben aangegeven dat ze het graag sober willen houden, geheel in lijn met hun orde en levensstijl. Op basis van al deze input stelde restauratieschilder Leo Scholten een kleuradvies op. Tijdens het onderzoek werden twee voorzetwanden gedemonteerd.
Achter deze wanden zijn delen van de oorspronkelijke oude schilderingen uit de 18e eeuw te zien waaronder een Maltezerkruis. Deze zijn bij een vorige restauratie afgedekt. De opdrachtgever denkt er over na om deze afbeeldingen permanent te laten zien.
Samenwerking
De herstelactiviteiten in de kapel wordt verzorgd door het ERM-gecertificeerde restauratieschildersbedrijf Leo Scholten uit Huissen, samen met René Halbe, gespecialiseerd in decoratieve schildertechnieken en restauratiewerk.
Scholten: “Bij deze restauratie komt als het ware al ons vakmanschap naar boven. Wij zijn allebei professionals met een hart voor monumentale gebouwen en vullen elkaar als restauratieteam uitstekend aan. Vakgenoten die elkaars specialismen goed begrijpen. Het is bundelen van kennis op praktisch, conserverend en restauratief gebied om zo tot een goed eindresultaat te komen.”
“Wij werken volgens de regels van de restauratie-ethiek; zoveel mogelijk oorspronkelijk materiaal behouden. Minimaal ingrijpen en behoud van bestaande verfsystemen is het meest wenselijk. Maar ook bijkomende zaken, zoals steigeropbouw en werkuitvoering, worden met elkaar besproken. Dat zijn in zo’n project vaak behoorlijke uitdagingen om toch volgens de arbo-richtlijnen het werk uit te kunnen voeren.”
Proefvlakken
Scholten heeft voor het behandelen van de diverse ondergronden verftechnisch advies gevraagd aan technisch accountmanager Jan van Wanrooij van DAW Nederland te Nijkerk. Samen hebben zij de binnenzijde van de kloosterkapel geïnspecteerd en concludeerden dat de bestaande cementpleister ondergronden, afgewerkt met dispersiemuurverf, verschillende gebreken vertoonden.
Zo is er veel roetaanslag, verontreinigingen en aanhechtend vuil te zien, veroorzaakt door de kaarsen die er hebben gebrand. Hier en daar liet de cementpleister los. Verder was er sprake van scheurvorming en mechanische beschadigingen en delen van de bestaande verflaag hadden geen goede hechting en bladderden af.
Van Wanrooij adviseerde om eerst een aantal referentie- of proefvlakken op te zetten. Hiermee is het effect van de voorbehandeling met reinigingsmiddel en roetsponzen en het verwijderen van de gebladderde verflagen te bepalen. Vervolgens konden de hechting en het eindresultaat van het geadviseerde verfsysteem worden beoordeeld.
Op basis van deze informatie is, in samenwerking met DAW Nederland en de bouwbegeleiding van het Bisdom van ’s Hertogenbosch, een technisch uitvoeringsplan voor de verschillende te behandelen ondergronden opgesteld.
Scholten heeft vaker met DAW en het Bisdom samengewerkt, onder andere bij restauratieprojecten van de Sint-Dionysiuskerk te Tilburg, de Heilige Michaëlkerk te Sint-Michielsgestel en de Sint-Nicolaaskerk te Helvoirt.
Wanden
Scholten: “De reiniging, voorbehandelingen en reparatie zijn cruciaal om tot een goed eindresultaat te komen. Een restauratieschilder moet een groot technisch inzicht hebben. Vooral met zulke projecten is ondergrondvoorbereiding bepalend.”
“Daaruit bestaat een groot deel van ons werk. Je ziet hoe hier het oude muurverfsysteem op de wanden is gaan onthechten van de ondergrond. In het verleden is hierover technisch niet goed nagedacht. Jan en ik waren het snel eens dat hier een spanningsarme en open verfsysteem moet worden toegepast.”
Waar de cementpleister los zit, wordt de ondergrond geïnjecteerd en verlijmd. De (haar)scheuren worden gevuld met spanningsarme fijne kalkspachtel. Daarna worden de muren voorgestreken met hechtprimer CapaSil Primer op basis van gemodificeerde kunststofdispersie.
Scholten: “Hier overheen brengen wij dan een dekkende afwerklaag aan, namelijk Sylitol Bio Interior, een hoogwaardige, oplosmiddelvrije muurverf op basis van silicaat voor binnen.”
Stucgewelf
Schilder Alex Scheerder is tijdens ons bezoek samen met zijn collegae Dustin Wiegman en Manuël Joosten bezig met het stucgewelf. “Geen restauratieproject is hetzelfde en je komt elke keer weer verrassingen tegen”, zegt Scheerder.
“Het stucgewelf boven de kooflijst bleek veertig jaar geleden met glasvlies te zijn beplakt. Waarschijnlijk is het toegepast om scheurvorming in het stucwerk te voorkomen. Deze oude laag zit goed vast op de ondergrond en is nog behoorlijk intact. Met de opdrachtgever is overeengekomen om deze laag niet te verwijderen, maar na reiniging over te schilderen met Histolith Emulsionfarbe. Dit is een spanningsarme muurverf die door Caparol speciaal is ontwikkeld voor minerale ondergronden en schilderingen in monumentale gebouwen.”
Plafond- en muurschilderingen
De herstelwerkzaamheden aan de muur- en plafondschilderingen vormen het meest spraakmakende onderdeel van deze restauratie. René Halbe brengt de versieringen weer in oude glorie terug. Scholten: “René reinigt eerst voorzichtig de schilderingen.
Daarna herstelt hij de gebreken en worden de schilderingen ontstoord, geretoucheerd en teruggebracht naar de oorspronkelijk aanwezige kleurgeving. Het retoucheren van de schilderingen is vakwerk; bewerken van de afbeeldingen zonder afbreuk te doen aan de originaliteit. Dat vraagt grote deskundigheid in verband met de te gebruiken materialen, kleuren, gereedschappen en aanbrengmethodieken.”
Verguldwerk
Naast het precieze retoucheerwerk aan de schilderingen worden het marmeren altaar met de engelen, pilasters en de verschillende beletteringen op muren eveneens zorgvuldig schoongemaakt en waar nodig bijgewerkt. De ornamenten op de kooflijst worden weer verguld volgens de oorspronkelijke uitvoering op aanwijzingen van moeder abdis zuster Karin, de oudste bewoner van het klooster.
Het restauratieteam onder leiding van Scholten hoopt de interne restauratie- en onderhoudswerkzaamheden rond Pasen af te ronden. De kapel is dan weer in optimale conditie. Een omvangrijk restauratieproject met ongetwijfeld een prachtig resultaat.
Transparante houtafwerking
In de kapel is ook veel transparante houtafwerking aanwezig in de vorm van massief eiken koorbanken, een verhoogde houten galerij, balustrades, preekstoel, geprofileerde kozijnen en paneeldeuren met ornamenten. Leo Scholten: “Dit houtwerk hebben wij droog gereinigd, bijgekleurd en in de was gezet. De transparante houtafwerking verkeert nu weer in goede staat. Verder waren de houten consoles onder de beelden aangetast door houtworm. Deze zijn extern behandeld door de elementen vier weken in een zuurstofarme tank te plaatsen. Bij terugkomst hebben wij ze behandeld met een insectendodend conserveermiddel.”
Auteur: Gerard Scholten