Ferrie Ovink heeft het geluk dat hij altijd met gemotiveerde restauratieschilders in opleiding mag werken. Zo ook deze winter, bij eeuwenoude wanddecoraties die hij – met zijn collega’s Alexa Wilders en Dirk Hamann – herstelt in de Onze Lieve Vrouw ten Hemelopneming-basiliek in Zwolle. In de volksmond: de kerk van de Peperbus. De ervaren vakman, die net Abraham heeft gezien, lacht: ‘De stagiairs zijn allemaal serieus en fanatiek. Ze vragen soms dingen aan mij waarop ik ook niet direct een antwoord heb. Dat moet ik dan ’s avonds thuis opzoeken.’
Terwijl hij toch geldt als een van de beste restauratie- en decoratieschilders van Nederland. Vanwege zijn algehele staat van dienst, de toonaangevende projecten die hij deed en doet – denk aan orgels schilderen, vergulden, imitatietechnieken toepassen en gedetailleerd restauratiewerk zoals in de Peperbus –, de opleidingen die hij genoot en de verscheidene vakwedstrijden die hij op zijn naam schreef. Daardoor trekken studenten van het gedeelde excellentieprogramma van de vakopleidingen Nimeto en Cibap als een magneet naar hem toe. Ovink zelf blijft daar overigens uiterst bescheiden onder.
Engel met een scheur
‘Dit is mijn eindstage en die wilde ik per se bij Wolters lopen’, zegt de 26-jarige Juri Poelen, staand op de metershoge steigerconstructie in de Peperbus. ‘Zij hebben veel van dit soort mooie klussen, waar oude technieken aan te pas komen. Ik heb passie voor historie.’ Hij wijst naar een engel die hij herstelde op een van de gewelven. De plafonddecoratie had een flinke scheur opgelopen, zoals een foto van zijn mede-stagiair Bente Hoogstede (20) goed laat zien. ‘We hebben voor deze decoraties een zacht vulmiddel gebruikt, dan blijven de muren beter ademen; gunstiger voor de water-emulsieverf die wij aanbrengen. Grote scheuren zijn door een restauratiestukadoor gerepareerd, met hydraulische kalk.’
Poelen komt daarmee meteen tot de kern van het verhaal: de kerk in de provinciehoofdstad ging gebukt onder vocht- en zoutschade. Met meerdere grote scheuren in de wanden en verfomfaaide en afbladderende decoraties tot gevolg. ‘Losse stukken mogen we er niet zomaar afbikken’, weet Poelen. ‘Daar moet je heel voorzichtig mee omgaan en weer vastzetten. Het is belangrijk om goed referentiemateriaal te hebben.’
Geschiedvervalsing
Het zijn woorden die zijn leermeester alleen maar kan beamen: ‘De kunst is dat je straks niet ziet wat wij erbij gemaakt hebben.’ Poelen geeft een voorbeeld: ‘De omvang van de retouches moet je zo klein mogelijk houden. Kijk naar die groene band daarboven. Van die kleur alleen al zitten in de originele schildering zó veel verschillende tinten. Die probeer ik er weer in te brengen. De decoraties moeten oud lijken. Als je er dichtbij staat, zie je dat het geschilderd is. Handig voor een volgende restauratie, zodat de restauratoren kunnen zien wat later hersteld is, om niet op een dwaalspoor te belanden. Maar als je beneden in de kerk zit, zie je het verschil tussen oud en hersteld niet. Dat is het spanningsveld waarin je je begeeft: het moet voor het oog mooi zijn, maar ook ethisch te verantwoorden; geen geschiedvervalsing.’
Wat het in het geval van de Peperbus extra lastig maakt, is dat er verschillende ondergronden zijn. ‘Dan weer gips, dan weer speciale mortel’, vertelt Ovink tijdens een rondje door de kerk. Gelukkig krijgt zijn team de tijd voor het werk: in september zijn ze begonnen, tot de zomer gaan ze door. Ovink: ‘Ik houd studenten altijd voor rustig te werken. Haast je niet, doe het goed.’
Achterhoeks familiebedrijf
Zoals hij dat zelf ook leerde aan het Cibap, het Van Der Kelen-Logelain-instituut in Brussel en tijdens (bij)scholing in Venetië en Frankrijk. Naast zijn werk bij Wolters, geeft hij les aan het Nimeto en Cibap, waar hij studenten leert houten en marmeren. Hij ontmoet er veel zonen van schilders, zoals Ovink dat zelf ook is. Noem zijn achternaam in het Achterhoekse Gaanderen en de meesten zullen meteen aan het schildersbedrijf van zijn vader denken. En van zijn overgrootvaders, want het bestaat al sinds 1850. Twintig jaar geleden werd Ferrie, op dat moment zelfstandig schilder in Zutphen, ingelijfd door zijn oud-studiegenoot Hans Wolters van het gelijknamige familiebedrijf. ‘Mijn vader, Joop, vond het in eerste instantie jammer dat ik wegging. Maar nu vindt hij het mooi en geniet hij ervan, als hij ziet welk werk ik allemaal mag doen.’
Op dit moment is dat ook marmerimitaties zetten in het aquariumgebouw van Artis, waardoor hij op en neer pendelt tussen Amsterdam en Zwolle. In de Peperbuskerk draait het allemaal om ingetogenheid. Eerst vuilaanslag voorzichtig verwijderen met een speciale, zachte spons. ‘Overal zat een waas van grauwigheid overheen.’ Na het essentiële herstelwerk van de stukadoor, het opvullen van de gaten in de muren, konden de schilders aan de slag. Niets mooier maken, geen eigen inzicht, maar sec en met kennis en gevoel herstellen van wat er altijd al is geweest. Of nou ja, altijd: in de loop der decennia zijn er drie lagen met decoraties – oorspronkelijk ontworpen door het vermaarde atelier Mengelberg – overheen gegaan. Het behouden van de laatste fase is het uitgangspunt voor Ovink en zijn team.
Soms tot zijn spijt. ‘In de vorige fase, rond 1980, hebben ze heel veel schilderingen vereenvoudigd. Bepaalde sjablonen hadden een outline en een geel bloemetje, maar daar hebben ze een simpeler motief van gemaakt. Waarom weten we niet. We mogen van het kerkbestuur die oude motieven niet terugbrengen. Al kriebelt het soms om dat wél te doen, haha.’
Honderden kleurtjes
Engelen, bloemen, draken, sterren en vele andere versieringen: de schilders nemen de decoraties met de grootst mogelijke tact onder handen. ‘Het echte fijne werk’, kenschetst Ovink. Waar honderden kleurtjes aan te pas komen. Mengen, opzetten, droogföhnen, vergelijken en doorgaan met de zojuist vervaardigde kleur of opnieuw mengen. Om telkens exact de juiste tint te krijgen. Rekening houdend met invallend zonlicht dat ervoor zorgt dat kleuren aan de ene kant van de basiliek net anders uitvallen dan aan de andere kant.
Ook de glas-in-loodramen, die door roetaanslag, stof en de tand des tijds iets van hun glans hebben verloren, worden opgelapt door de schilders. Ook hier weer met de grootste voorzichtigheid en zachte materialen: PH-neutrale zeep toegevoegd aan gedestilleerd water. ‘De pigmenten zitten al in het glas, alleen zit het ene beter vast dan het andere. Je moet het dus altijd met zachte zeep behandelen.’
Voorwaar een omvangrijk karwei in de katholieke kruiskerk, gebouwd tussen 1394 en 1452. Eervol, dat ook, vinden ze bij Ovink & Wolters en bovendien een uitgelezen kans vakmanschap en passie voor historie door te geven aan de volgende generatie. Zodat de kunst van het restaureren met zachte hand blijft voortbestaan. Juri Poelen is daar in elk geval wel voor te porren. ‘Dit is wat anders dan nieuwbouw, waar je in een week tien woningen erdoorheen moet knallen. In het restauratievak krijg je de tijd iets moois te maken.’